Profilaktyka uzależnień – jedną z najważniejszych publikacji z tej dziedziny, to opracowanie Zbigniewa Gasia, którego pierwsze wydanie ukazało się przed dwudziestoma laty. Gaś przedstawił definicję profilaktyki uzależnień na gruncie wiedzy naukowej amerykańskich badaczy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku.
Pierwszym filarem było zapobieganie uzależnieniom poprzez redukcję dostępności i zapotrzebowania środków szkodliwych. Za P. O’Gormanem porównał działania zapobiegawcze do kompilacji przepisów, które poprzez zakazy ograniczają dostęp do specyfiku i połączył je ze strategią oddziaływania na osobę używającą środka, środowiska oraz samej substancji. Z. Gaś prezentuje pogląd,
że pomimo wielości znaczeń i definicji profilaktyki uzależnień, wszystkie mają w sobie wspólną zasadę, która przejawia się w trójstopniowym modelu profilaktyki[1]. Czesław Cekiera na podstawie badań kanadyjskich uczonych wskazał ponad to cztery podstawowe kierunki działań profilaktycznych: kierunek prawniczy, polityka rządowa i społeczna, wczesna diagnoza i terapia oraz prowadzenie szkolenia[2], które pomimo upływu ponad dwudziestu lat nadal są aktualne w myśleniu o profilaktyce.
Tradycyjny podział zakłada wyróżnienie trzech poziomów profilaktyki społecznej:
- profilaktyka pierwszego stopnia, nazywana także pierwszorzędową; do jej zadań zalicza się zwalczanie przyczyn patologii społecznej, promocję zdrowia psychicznego i fizycznego oraz działania sprzyjające wydłużaniu życia człowieka;
- profilaktyka drugiego stopnia, inaczej drugorzędowa; dotyczy postępowania, którego celem jest ujawnienie i eliminowanie przejawów niedostosowania,
bądź zaburzeń osobowości, wyprzedzając wystąpienie charakterystycznego
dla danego zjawiska patologii stanu; - profilaktyka trzeciego stopnia, również trzeciorzędowa, jest określeniem dla interwencji, której celem jest zapobieganie komplikacjom i społecznym następstwom wystąpienia stanu dewiacji[3].
Bez wątpienia, w tak rozumianych oddziaływaniach profilaktycznych podstawowym oddziaływaniem jest realizacja programów informacyjno-edukacyjnych, najczęściej
w szkołach, co mieści się w zakresie profilaktyki pierwszorzędowej. Ich realizatorami są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów. Dla grup wysokiego ryzyka przeznaczone są oddziaływania drugiego rzędu, prowadzone przez psychologów
oraz socjoterapeutów i doradców rodzinnych. Trzeci stopień obejmuje programy terapeutyczne dla osób przejawiających zachowania patologiczne. Realizowany jest przez lekarzy, psychoterapeutów, psychologów klinicystów, czy pracowników socjalnych na terenie specjalistycznych poradni, szpitali, zakładów karych, bądź placówek wychowawczych i resocjalizacyjnych
[1] Z. Gaś, Profilaktyka uzależnień, WSiP, Warszawa 1993, s. 14.
[2] Cz. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych: metody, programy, modele, ośrodki, zakłady, wspólnoty, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992, s. 185.
[3] S. Jedlewski, Młodzież niedostosowana społecznie, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja INNOWACJA, Warszawa 1993, s. 379-380.